تمدن علمی مسلمانان در اندلس
تفکر در آیات قرآن و تماشای آفاق و انفس جهان، غرقه شدن در حرکت افلاک آسمانی و زیباییهای طبیعت، باعث شده بود تا مسلمانان از همان ابتدا قدم به مسیر بیانتهای جستجوی کشف اسرار هستی بگذارند و به تولید علوم مختلف همت گذارند. در هر برهه از زمان، که مسلمانان توانستهاند حکومتی اسلامی بنیان بگذارند، تلاش علمی خود را به صورت برجسته دنبال کرده و به نمایش گذاشتهاند.
یکی از این دوران طلایی، دوره حکومت مسلمانان بر اسپانیاست. در آخرین روزهای حکومت اموی، دولت عباسیان، در هر جا که به حاکمان اموی دست مییافتند، آنها را میکشتند و قدرت را به دست میگرفتند. در این میان، هاشم بن عبدالملک توانست از دست عباسیان به مغرب بگریزد و اسپانیا را فتح نماید. حالا فرصت تازهای به وجود آمده بود تا مسلمانان علاقمندیهای علمی خود را یک بار دیگر و این بار در سرزمینهای اروپایی دنبال کنند.
اندلس یکی از معدود شهرها در مغرب اقصی بود که برخلاف ایالتهای مجاور خود، به انزوا علاقهای نداشت، بلکه همواره به دنبال تبادل فرهنگی و علمی بود. از سویی امیران اموی با آمدن خود، شیوههای جدیدی را آورده و مایل بودند از این شیوهها برای بازسازی اندلس بهره بگیرند. مسلمانانی که اگر چه خود صاحب خیلی از علوم نبودند اما به واسطه تعامل با تمدنهای همسایه خود، مثل بینالنهرین، مصر و سوریه، دارای تجارب علمی و فرهنگی فراوان شده بودند.
با برپایی حکومت تازه، مسلمانان شروع به نوسازی شهرهای اندلس کردند. قرطبه در مرکز این نوسازی و تحول قرار گرفته بود. تاسیس مدارس، کتابخانهها، دانشگاه و نهادهای آموزشی، بیمارستان و باغچههای تحقیقاتی همه و همه مقدمه فرارسیدن یک دوره طلایی علمی در اندلس بود. در دوره عبدالرحمن سوم، مواضع سیاسی مسلمانان در اسپانیا استحکام یافت و تاسیس کتابخانه و دانشگاه بزرگ قرطبه، زمینه حضور دانشمندان بزرگ جهان را در یک مرکز واحد فراهم کرد.
دامنه تحولات علمی و فرهنگی اندلس تا جایی گسترش یافت که در منابع تاریخی به تواتر گزارش شده است و در شهرهای کشور اسپانیا کسی نبود که از سواد خواندن و نوشتن چیزی نداند. با اینکه در سده پنجم میلادی، حکومت امویان بر اندلس تجزیه و به حکومت ملومکالطوایفی تقلیل یافت، اما رقابت امیران این ایالاتها در حوزههای علمی و فرهنگی موجب شد تا حرکت علمی از جوشش و شتاب خود باز نماند.
درخشش مسلمانان در علومی همچون گیاهشناسی، طب، نجوم و ریاضیات در کتب تاریخی آمده است. مسلمانان در علوم مختلف از جمله این علوم، رسالات و کتب متعددی را تالیف کردند که هنوز هم در بسیاری از کتابخانههای تاریخی و قدیمی اروپا موجود است و به عنوان مرجع دانشمندان مورد استفاده قرار میگیرد. دانشمندان مسلمان با حمایت امیران اموی، فرصتی یافته بودند تا خدمات علمی مهمی را در اسپانیا ارائه دهند.
اگر بابلیان بر فراز معابد به تماشای ستارگان مینشستند، مسلمانان از مناره مساجد بسیاری که در اندلس ساخته بودند، به رویت آسمان شب و رصد ستارگان میپرداختند. «احمد مجریطی» مدرسهای را برای آموزش علم نجوم بنا نهاد و خود شرحی بر جداول نجومی خوارزمی نوشت و زیج بتانی را به عنوان «تعدیل کواکب» خلاصه نمود و کتابی نیز در علم اسطرلاب و معادلات نوشت. همچنین شاگرد او، «ابن سمح» رسالهای با عنوان «صفیحه الرزقانی» با موضوع علم اعداد، هندسه و اسطرلاب، مثلثات و جداول نجومی نگاشت.
مسلمان نه تنها در نجوم و ریاضیات، بلکه در علم گیاهشناسی نیز ید بیضایی داشتند. امیران اموی باغهایی را در اختیار اطباء خود قرار داده بودند تا در آنها، به پرورش و کاشت گیاهان دارویی اقدام نمایند. محمد بن ابراهیم بن بصال معروف به «ابن بصال» کتاب «القصد و البیان» را تالیف نمود و محمد بن ملک اثری با عنوان «ازهارالبستان و نزههالاذهان» را تالیف نمود.
ابوزکریا یحیی بن عوام معروفترین گیاهشناس قرطبه، مهمترین دایرهالمعارف گیاهشناسی را با عنوان «الفلاحه» تالیف نمود. و عبدالله بن احمد معروف به «ابن بیطار» کتاب «الجامع لمفردات الاغذیه و الادویه» را تنظیم کرد که در خواص ادویه و گیاهان دارویی نوشته شده است. شهر اشبیلیه اندلس مرکز پژوهشهای امویان اندلس به شمار میرفته است.
در علم پزشکی خاندان ابن زهر گوی سبقت را از همه ربودند. معروفترین پزشک این خاندان، «ابومروان عبدالملک بن زهر» برای اولین بار درباره سرطان معده نوشت و تشریح این بیماری را در کتابی با عنوان «التیسیر فی المداواه و التدبیر» تنظیم نمود. دورانی که مردم اروپا از بیماری طاعون رنج میبردند و خرافات بسیاری مبنی بر اینکه این بیماری تقدیر الهی است به وجود آمده بود، محمد بن عبدالله معروف به «ابن خطیب» رسالهای با عنوان «مرگ سیاه» درباره طاعون نوشت و فراگیری و همهگیری این بیماری را اثبات نمود.
دانشمندان مسلمان اندلس طی 800 سال، توانسته بودند با دانش و فرهنگ خود اداره امور مهم فرهنگی و اجتماعی اندلس را در دست بگیرند و علم آنقدر با ارزش و گرامی شمرده میشد که کمتر امیری دیده میشد در دوران خلافتش، از ترویج علم و دانش حتی برای کسب قدرت بیشتر چشم بپوشد. کتب علمی مسلمانان که در اندلس تالیف شدهاند، هنوز هم به عنوان دایرهالمعارف در کتابخانههای اروپایی استفاده میشود و بعدها در تغییر مسیر بسیاری از نظریات علمی اروپائیان از جمله گالیله موثر افتادند.